Szlagowski Antoni Władysław, krypt.: A.S., Ks.A.S., X.A.S. (1864–1956), arcybiskup tytularny rzymskokatolicki, biblista, profesor i rektor Uniwersytetu Warszawskiego, kaznodzieja.
Ur. 10 VII w Gulczewie (pow. płocki) w rodzinie ziemiańskiej, był synem Kazimierza i Hipolity z Dobrowolskich. Jego braćmi ciotecznymi byli: Stanisław (zob.), Kazimierz Telesfor (zob.) i Antoni (zob.) Kostaneccy.
Początkowo nauki S. pobierał w domu rodzinnym (do r. 1877), potem w szkole prywatnej Feliksa Fabianiego w Nowo-Radomsku (do r. 1879), a na koniec w progimnazjum w Częstochowie i gimnazjum w Kaliszu. Po ukończeniu czwartej klasy wstąpił w r. 1881 do seminarium duchownego w Warszawie. Z powodu młodego wieku nie mógł przyjąć święceń kapłańskich i jako diakon pełnił od r. 1886 funkcję wikariusza, kolejno w Zgierzu i Skierniewicach. W r. 1887 podjął studia teologiczne w Akad. Duchownej w Petersburgu i tam 21 XII 1890 otrzymał święcenia kapłańskie z rąk bp. wileńskiego Antoniego Audziewicza. Po ukończeniu w r. 1891 studiów ze stopniem magistra teologii wrócił do Warszawy i pracował jako wikariusz w parafiach: św. Antoniego, św. Aleksandra i archikatedralnej św. Jana Chrzciciela. Głosił kazania w formie popularnych wówczas apologetycznych konferencji rekolekcyjnych i pasyjnych, odwołujące się jednak także do wzorów staropolskich (Piotra Skargi i Fabiana Birkowskiego); zyskał sławę wybitnego kaznodziei. Opublikował w Warszawie pięć broszur z mowami wygłoszonymi na pogrzebach: ks. Jana Gołaszewskiego (1892), ks. Teofila Osińskiego (1893), Adama Fiatowskiego (1897), Stanisława Niemiry (1897) i Teresy z Gutkowskich Paciorkowskiej (1898) oraz artykuł z teorii kaznodziejstwa O potędze wymowy („Homiletyka” T. 4: 1899).
W r. 1895 został S. powołany na profesora Pisma św. w seminarium duchownym w Warszawie; wykłady z Pisma św. łączył w l. 1897–1910 (lub 1913) z wykładami homiletyki i patrologii oraz nauk pomocniczych: hermeneutyki i archeologii biblijnej. W r. 1900 opublikował „Nowy Testament Jezusa Chrystusa” (W.) w przekładzie Jakuba Wujka przez siebie zmodernizowanym; edycja ta, wielokrotnie wznawiana, była do r. 1947 powszechnie używana w Kościele rzymskokatolickim w Polsce. W l. 1900–9 ogłosił zbiory własnych kazań i konferencji, w których surowo oceniał katolicyzm polski, szczególnie sceptycyzm religijny inteligencji; krytycznie odniósł się też do poglądów J. W. Drapera o niezgodności wiary z nauką (O rzekomej niezgodzie między nauką i wiarą, Włocławek 1900). Wydał dwutomowe „Mowy pogrzebowe i przygodne” (W. 1901) Birkowskiego, a z okazji 25-lecia pontyfikatu papieża Leona XIII wspólnie z ks. Idzim Radziszewskim opublikował książkę Leon XIII. Żywot i prace (W. 1902, wyd. zmienione, W. 2002). Artykuły zamieszczał w wychodzącym w l. 1903–5 w Kielcach dwutygodniku „Maryawita”, warszawskim „Kwartalniku Teologicznym” oraz wydawanym od r. 1909 we Włocławku miesięczniku „Ateneum Kapłańskie”. Hasła dotyczące Biblii publikował w ukazujących się w l. 1904–14 tomach 1/2–33/34 „Podręcznej encyklopedii kościelnej” pod redakcją Zygmunta Chełmickiego.
W l. 1906–7 był S. administratorem parafii w Kurdwanowie (Kurdybanów, pow. sochaczewski). Jako kanonik rzeczywisty wszedł w r. 1907 w skład kapit. metropolitalnej warszawskiej; wkrótce potem został również jej prałatem-dziekanem i wrócił do Warszawy. W l. 1907–8 wydał trzytomowy Wstęp ogólny historyczno-krytyczny do Pisma Świętego (W.), stanowiący pierwsze w polskim piśmiennictwie wprowadzenie do Biblii; omówił w nim problem natchnienia, kanonu biblijnego, tekstów pierwotnych, przekładów oraz ich hermeneutyki. Za zawartą w tym opracowaniu rozprawę o polskich tłumaczeniach Biblii otrzymał w r. 1910 doktorat z teologii na uniw. La Sapienza w Rzymie, potwierdzony następnie przez Senat Akad. Duchownej w Petersburgu. W r. szk. 1909/10 wykładał w warszawskim seminarium teodyceę i opracował podręcznik Teodycea (W. 1910). W r. 1909 opublikował zbiór Mowy żałobne (W.). Podczas ponownej koronacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej wygłosił w r. 1910 kazanie na Jasnej Górze (Witaj Królowo!, W. 1910). W r. 1912 na XXIII Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Wiedniu przedstawił referat Ciało Pańskie a ciała zmartwychwstanie (W. 1912). Dn. 22 V t.r. w warszawskim kościele św. Aleksandra wygłosił mowę żałobną, a następnie prowadził na cmentarz Powązkowski kondukt pogrzebowy Bolesława Prusa. Po zajęciu Warszawy przez Niemców uczestniczył S. w reaktywowaniu polskiego Uniw. Warsz. i wygłosił 15 XI 1915 w archikatedrze św. Jana Mowę z powodu otwarcia Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej. Zorganizował na Uniwersytecie Wydz. Teologiczny i 15 V 1918 został jego pierwszym dziekanem; wykładał homiletykę. W Polsce niepodległej mianowano go w r. 1919 profesorem zwycz. Przemówienia wygłoszone na Uniw. Warsz. wydał pt. Mowy akademickie 1915–1921 (P. 1921), w których m.in. popierał dostęp kobiet na wyższe uczelnie. Od r. 1920 należał do zarządu Kasy im. Józefa Mianowskiego. Był współzałożycielem powołanego na początku r. 1922 Tow. Opieki Kulturalnej nad Polakami Zamieszkałymi Zagranicą im. Adama Mickiewicza. Podczas I Synodu archidiec. warszawskiej w lipcu 1922 wygłosił trzy mowy do kapłanów (Mowy synodalne, W. 1933). Przemawiał w warszawskiej archikatedrze św. Jana podczas uroczystości pogrzebowych Henryka Sienkiewicza 27 X 1924 („Wiad. Archidiec. Warsz.” 1924 nr 10) i Władysława Reymonta 9 XII 1925 (obie mowy w zbiorze Mowy narodowe, W. 1927). W r. 1926 został infułatem i prezesem Tow. Teologicznego w Warszawie. W r. akad. 1927/8 sprawował funkcję rektora Uniw. Warsz.; 23 X 1927 wygłosił wykład inauguracyjny „Lilla Weneda” w świetle Biblii (fragmenty w „Kur. Warsz.” 1927 nr 298, całość: „Mowy rektorskie Uniwersytetu Warszawskiego” W. 1928 VI, „Tyg. Warsz.” R. 2: 1946 nr 11–12). W r. akad. 1928/9 był prorektorem Uniw. Warsz.
Dn. 9 VII 1928 został S. prekonizowany na sufragana warszawskiego, biskupa tytularnego irenopolitańskiego (Irenopoli di Cilicia) i protonotariusza apostolskiego; konsekracji 7 X t.r. w archikatedrze św. Jana dokonał arcybp warszawski kard. Aleksander Kakowski w asyście biskupów Stanisława Galla i Mariana Fulmana. W warszawskiej Kurii Metropolitalnej S. był odtąd oficjałem Sądu Arcybiskupiego, cenzorem, radcą, wizytatorem i deputatem ds. seminarium duchownego, a w Episkopacie Polski wchodził do r. 1936 w skład Komisji Synodalnej przygotowującej I Synod Plenarny. Był członkiem honorowym Stow. Wzajemnej Pomocy Studentów oraz filistrem honoris causa korporacji warszawskiej «Aquilonia».
Od r. 1930 był S. członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego. Do swych dotychczasowych zainteresowań dodał w tym czasie badania nad inspiracją biblijną w twórczości Adama Mickiewicza i zwłaszcza Juliusza Słowackiego (Ojciec zadżumionych w świetle Biblii, w: „Księga pamiątkowa celem uczczenia 350-tej rocznicy założenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie”, W. 1931, „Anhelli” w świetle Biblii, „Spraw. Tow. Nauk. Warsz. Wydz. I” 1931). Podczas XI Walnego Zjazdu Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych, 9 IV 1931 w Katowicach, wygłosił referat Etyka w wychowaniu w świetle poglądów Stanisława Konarskiego („Przegl. Pedagog.” 1931 nr 15/16). W r. 1932 zainicjował warszawskie pielgrzymki akademickie na Jasną Górę w Częstochowie. T.r. przeszedł na Uniw. Warsz. na emeryturę i został profesorem honorowym Wydz. Teologicznego; studenci nadali mu tytuł «dożywotniego opiekuna młodzieży polskiej». Skoncentrował się odtąd na działalności duszpasterskiej w archidiec. warszawskiej; był asystentem generalnym Akcji Katolickiej i wspierał działalność związanego z nią Inst. Wyższej Kultury Religijnej. Od r. 1933 publikował artykuły w warszawskim miesięczniku „Głos Kapłański”, a w r. 1936 wydał kolejny zbiór Mów akademickich (W.) z l. 1921–36. W r. 1936 zorganizował ogólnopolską pielgrzymkę młodzieży akademickiej do Częstochowy i opracował tekst ślubowania młodzieży. Gdy po śmierci kard. Kakowskiego (30 XII 1938) kierownictwo archidiec. warszawskiej objął arcybp Gall, S. został jego zastępcą jako wikariusz generalny.
W czasie okupacji niemieckiej S. nadal przebywał w Warszawie. W r. 1940 został asystentem tronu papieskiego. Po śmierci w grudniu 1941 proboszcza parafii św. Barbary Jerzego Gautiera przejął na początku r. 1942 jego obowiązki, a po śmierci Galla zarządzał od 18 IX t.r. archidiec. warszawską jako wikariusz kapitulny z uprawnieniami biskupa rezydencjalnego. Współpracował z komitetami Rady Głównej Opiekuńczej i przy pomocy «Caritasu» otwierał kuchnie dla ubogich; dystansował się od kontaktów z AK. W sprawie aresztowań duchownych interweniował w nuncjaturze apostolskiej w Berlinie, a po uwięzieniu misjonarzy i salezjanów w lutym 1944 wystosował protest do gubernatora dystryktu warszawskiego gen. L. Fischera, uzyskując zwolnienie części zakonników. Dn. 29 VII t.r. zatwierdził Konstytucje Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Był przeciwnikiem planów wywołania w Warszawie powstania, jednak po jego wybuchu 1 VIII odmówił Niemcom wydania listu pasterskiego w sprawie złożenia broni przez powstańców oraz apelu do ludności cywilnej o opuszczenie stolicy; sprzeciwił się też żądaniu wydania osobnego listu skierowanego przeciw ZSRR. W trakcie walk jego mieszkanie przy parafii św. Barbary wraz z bogatą biblioteką i zbiorem rękopisów zostało zniszczone. Dn. 18 VIII odbył S. wizytację obozu uchodźców w Pruszkowie; uzyskał wówczas zgodę na działalność duszpasterzy obozowych, zwolnienie osób duchownych i ludzi starszych oraz nierozdzielanie rodzin. Wywieziony 4 IX przez Niemców na plebanię do Milanówka, zorganizował w niej tymczasową warszawską Kurię Metropolitalną. Od 9 IX przechowywał tam urnę z sercem Fryderyka Chopina ze zniszczonego kościoła Świętego Krzyża.
Po zakończeniu wojny papież Pius XII mianował S-ego 24 XI 1945 arcybiskupem tytularnym Cotyaeum. W warszawskim kościele św. Józefa urządził S. prokatedrę. Wydziałowi Prawa Uniw. Warsz. wydzierżawił jesienią t.r. skrzydło gmachu biblioteki seminaryjnej i dokonał jego poświęcenia. Podczas ingresu do archikatedry św. Jana prymasa, kard. Augusta Hlonda, wygłosił 30 V 1946 mowę („Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 30: 1946 nr 1), a nazajutrz przekazał prymasowi rządy w archidiecezji. S. został w Milanówku; był do końca życia proboszczem warszawskiej parafii św. Barbary i patronował odbudowie stołecznego kościoła św. św. Apostołów Piotra i Pawła. Wydał broszurę Syn marnotrawny, rozwinięcie przypowieści ewangelicznej (W. 1946).
S. pozostawił w rękopisie ok. 350 kazań, mów i konferencji, część z nich znajduje się w Arch. Archidiec. Warszawskiej. Był nazywany Skargą XX wieku, dysponował wspaniałym głosem, mowy przekazywał językiem nieco archaicznym, ale komunikatywnym i obrazowym. Wg Waldemara Wojdeckiego jego wystąpienia kształtowały postawę religijną i moralną inteligencji polskiej 1. poł. XX w. Sympatyzował z Chrześcijańską Demokracją, a od r. 1937 ze Stronnictwem Pracy. Zmarł 28 II 1956 w Milanówku, został pochowany 3 III w krypcie archikatedry warszawskiej. Jego prochy przeniesiono w r. 1959 do odbudowanego kościoła św. św. Apostołów Piotra i Pawła. Był odznaczony Orderem św. Stanisława III kl. (przez władze rosyjskie) oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Biogramy uczonych pol., I z. 3 (fot.); Enc. Warszawy (1994); Encyklopedia Kościoła, W. 2004 II; Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w latach 1956–1967, W. 1986 I 59–60; Katalog kościołów i duchowieństwa archidiecezji warszawskiej za l. 1935, 1937, 1939, 1948, W.; Krasowski K., Biskupi katoliccy II Rzeczypospolitej. Słownik biograficzny, P. 1996 (fot.); Kto był kim w Drugiej RP? (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, W. 2000; Nowy Korbut, XI; PSB (Fabiani Feliks, Reymont Władysław, Sienkiewicz Henryk); Podr. Enc. Kośc., XXXVII/XXXVIII; Słown. Pol. Teologów Katol., VII; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; Słown. pseudonimów, IV; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Who’s who in Central and East – Europe, 1933/34, Zurych 1935; toż za l. 1935/6, Zurych 1937; – Andrusiewicz A., Stronnictwo Pracy 1937–1950, W. 1988; Bolesław Prus 1847–1912. Kalendarz z życia i twórczości, W. 1969; Fijałkowski Z., Kościół katolicki na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej, W. 1983; Kaczorowski B., Lis T., Uniwersytet Warszawski, W. 1983 s. 43–4; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/35, s. 72–3; Michalski W., Działalność naukowo-pedagogiczna ks. biskupa Antoniego Szlagowskiego „Collectanea Theologica” 1935 nr 4 s. 429–38 (fot. wkładka między s. 424 i 425); Mysłek W., Kościół katolicki w Polsce w latach 1918–1939 (Zarys historyczny), W. 1966; Nitecki P., Włocławskie dzieje ks. Stefana Wyszyńskiego 1917–1946, Wr. 2008; Pelczar J. S., Zarys dziejów kaznodziejstwa w Polsce, Kr. 1917; Pilch Z., Szkoła kaznodziejstwa, Kielce 1937 s. 339; Podlewski S., Wierni Bogu i Ojczyźnie. Duchowieństwo katolickie w walce o niepodległość Polski w II wojnie światowej, W. 1982; Smereka W., Zasługi polskich jezuitów w dziedzinie nauczania i przekładów Pisma św., w: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, 1872–1972, Kr. 1972 s. 112, 114; Szkice do dziejów archidiecezji warszawskiej, Rzym 1966; Warzeszak J., Kronika I-szej kadencji (1999–2002) Warszawskiego Towarzystwa Teologicznego im. ks. Romana Archutowskiego, „Warsz. Studia Teolog.” 2002 [2003] s. 319; Wilk S., Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939; W. 1992; Wojdecki W., Arcybiskup Antoni Szlagowski jako teoretyk kaznodziejstwa w odrodzonej Polsce, w: Studia z historii kaznodziejstwa i homiletyki, W. 1975 I 345–70; tenże, Arcybiskup Antoni Szlagowski kaznodzieja Warszawy, W. 1997 (fot.); tenże, Dwudziesta rocznica śmierci arcybiskupa Antoniego Szlagowskiego (1864–1956), „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 66: 1976 nr 1/2 s. 50–4; tenże, Główne nurty kaznodziejstwa abpa Antoniego Szlagowskiego, „Studia Theologica Varsaviensia” R. 18: 1980 nr 1 s. 189–217; tenże, Kaznodziejstwo w odrodzonej Polsce w ujęciu abp Antoniego Szlagowskiego, „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 63: 1973 nr 3/4 s. 150–61; tenże, Metoda kaznodziejska arcybiskupa Antoniego Szlagowskiego, w: Z teorii i praktyki głoszenia słowa Bożego, W. 1976 s. 329–82; Wysocki J., Archidiecezja warszawska, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939–1945, W. 1982; tenże, Archidiecezja warszawska 1939–1945 w przekazach rękopiśmiennych arcybiskupa Antoniego Szlagowskiego, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, W. 1978 III z. 2 s. 74–103; tenże, Dobroczynna działalność Kościoła warszawskiego w latach 1939–1945, w: tamże, W. 1979 VIII z. 4 s. 213, 218; tenże, Seminarium duchowne św. Jana Chrzciciela w Warszawie 1939–1945, w: tamże, W. 1978 VII z. 3 s. 8, 10, 19–22, 24–5; – Acta Nuntiaturae Polonae, Romae 1995 LVII cz. 1, 2000 LVII cz. 6; Annuario Pontificio per l’anno 1931, Vatican 1931; toż za r. 1955, Vatican 1955; Elenchus cleri saecularis ac [et] regularis archidioecesis Varsaviensis za l. 1882, 1889, 1900, 1902, 1906, 1908, 1914, 1929, Varsaviae; Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po powstaniu 1944, Red. E. Borecka i in., W. 1994 III; Kakowski A., Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki, Kr. 2000; Kołodziejczyk E., Tryptyk warszawski, W. 1984; Konarski S., O heraldyce i „heraldycznym” snobizmie, W. 1992; Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944–1947, W. 1995; Wyszyński S., Pro memoria. Zapiski z lat 1948–1949 i 1952–1953, W. 2007; – „Przegl. Katol.” 1986 nr 21 s. 2–3 (W. Wojdecki); „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 25: 1932 [1933] s. 96–7; „Rzeczpospolita” 1928 nr 203, 288; „Tyg. Ilustr.” 1918 nr 1 (fot.); „Tyg. Powsz.” 1976 nr 24 (W. Wojdecki); „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 18: 1928 nr 7/8 s. 250–3 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Kult. i Społ.” T. 1: 1957 nr 3, „Roczniki Teolog.-Kanoniczne” T. 5: 1958 [1959] z. 2, „Tyg. Powsz.” R. 12: 1956 nr 11, „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 38: 1956 nr 2/3 (A. Ruran, fot.); – Arch. Archidiec. w W.: rkp. 1257–1258 (spraw. ze stanu archidiec.), rkp. 1259 (akta S-ego), rkp. 1267 (księga święceń udzielonych przez S-ego).
Ludwik Grzebień